Ո՞րն է արցախյան հարցի լուծման բանալին․ գերմանաբնակ փորձագետ Հարություն Գրիգորյան
Generalnews.am-ի հյուրն է միջազգային իրավունքի մասնագետ, Քյոլնի համալսարանի իրավագիտության մագիստրոս, արցախյան հիմնահարցի գերմանաբնակ փորձագետ Հարություն Գրիգորյանը։
- Արցախյան հիմնախնդիր․ դեռևս 1920-ական թթ․ սկիզբ առած, պատերազմներ հաղթահարած, բայց այդպես էլ դեռևս չլուծված մի հիմնահարց, որի լուծման ելքից ՀՀ հետագա ճակատագրի ու անվտանգության համար կախված է ավելին, քան պատկերացնում ենք։ Հիմնահարցը կարելի է քննարկել ամենատարբեր ասպեկտներից ելնելով, այսօր մենք դա անում ենք՝ միջազգային իրավունքի համատեքստում՝ փորձելով հասկանալ հակամարտության ողջ էությունը, ընթացքն ու լուծման հնարավոր տարբերակները ոլորտի փորձագետ պ․ Գրիգորյանի հետ։ Կխնդրեի խոսել այն մասին, թե հետխորհրդային տարածքում առկա այլ հակամարտությունների համեմատության մեջ ի՞նչ տարբերակիչ առանձնահատկություն ուներ ղարաբաղյան հակամարտությունը:
- Հետխորհրդային տարածքում ղարաբաղյան, ինչպես Դուք նշեցիք, կամ ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության հետ մեկտեղ առկա են նմանատիպ այլ հակամարտությունների օջախներ, օրինակ՝ Մերձդնեստր, Հարավային Օսիա և Աբխազիա: Այս բոլոր հակամարտություններն ունեն էական տարբերություններ, սակայն նաև՝ ֆունդամենտալ նմանություններ: Հայկական փորձագիտական հանրույթը փորձել է միշտ ներկայացնել ղարաբաղյան հակամարտության յուրահատկությունը: Սա ունի նաև հոգեբանական խնդիր: Օգտվելով առիթից և Ձեր թույլտվությամբ ես անդրադառնամ նաև նրանց նմանություններին, որն իմ կարծիքով, թույլ կտա ընթերցողին հասկանալ, թե ինչու հայկական դիվանագիտությունը այս կամ այլ փուլում որոշ անհաջողություններ է գրանցել: Եվ այսպես, վերը նշված բոլոր հակամարտություններում խոսքը գնում է տեղի ազգաբնակչության ինքնորոշման իրավունքի մասին, որը պիտի, ըստ այդ ազգերի, կայանա իրենց համար առանձին պետություն տրամադրելով: Այդ պետության կայացման դեմ պայքարում են 1920-1922 թթ. (Մերձդնեստրի պարագայում 1940 թ.) այսպես ասած Խորհրդային տարածքում կայացած պետությունները, քանի որ ինքնորոշման իրավունքի լիարժեք իրականացման վերը նշված դեպքերի արդյունքում 1992 թվականից ի վեր միջազգայնորեն ճանաչված իրենց տարածքները պիտի փոքրանան:
Հաջորդ էական նմանությունը կայանում է նրանում, որ ինչպես ինքնորոշման, այնպես էլ տարածքային ամբողջականության իրավունքը թվարկված բոլոր հակամարտություններում պետք է լուծվի ռուսական (նախկին) պետականության հաշվին, քանի որ բոլոր տարածքները ենթարկվել են Ռուսական կայսրության, այնուհետ նրա փոխարեն ստեղծված և ռուսական ազգի ու մշակույթի դոմինանտության ներքո ստեղծված ԽՍՀՄ-ին: Դրանով է պայմանավորված նշված հակամարտություններում ԽՍՀՄ-ի իրավահաջորդի՝ Ռուսաստանի Դաշնության, իբրև միջնորդ, ակտիվ ներգրավվածությունը: Սեփական պետության հետագա զարգացման ռազմավարական տեսլականներից ելնելով՝ Ռուսաստանն այս տարածքները դիտարկում է, որպես «սեփական» տարածքներ, իսկ այնտեղ բնակվող ազգերին՝ «ռուսական աշխարհի» միասնական ազգաբնակչություն: Տեսեք, բացի Արցախից, ինքնորոշում պահանջող մնացած բոլոր ինքնահռչակ հանրապետություններում ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո առկա էին ռուսական զորքեր: Միակ բացառությունն Արցախն էր, որտեղ ռուսները հայտնվեցին մոտ 30 տարի անց՝ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին:
Թվարկված բոլոր հակամարտությունների բանակցային գործընթացում պաշտոնական Մոսկվան եղել է բանակցային կողմ և լիակատար ինքնորոշում պահանջող հակամարտության կողմի անվտանգության երաշխավոր: Միակ բացառությունը Արցախն էր, ում հաջողվել էր 90-ակաների առաջին կեսին տեղի ունեցած պատերազմում ինքնապաշտպանվել և ըստ էության կայանալ՝ իբրև լիակատար պետականություն, սեփական ուժերով, այսինքն առանց «երրորդ կողմի» գծել և պաշտպանել սահմանները: Ինչու՞ էր Արցախին դա հաջողվել․ քանի որ ի տարբերություն մնացած հակամարտությունների, որտեղ ինքնորոշում պահանջող հակամարտության կողմերը ստիպված էին ուղղակիորեն ապավինել ԽՍՀՄ-ի իրավահաջորդի անմիջական ռազմական աջակցությանը, Արցախն ուներ իր սեփական ազգից բաղկացած մեկ այլ հարևան՝ Հայաստանի Հանրապետություն, այսինքն, նախկին ռուսական պետականության տարածքում կայացած և միջազգայնորեն ճանաչված պետություն, որն Արցախի հետ միասին կազմում էր դե-ֆակտո միասնական պետականությունը: Այդ իսկ պատճառով առաջացել էր ևս մեկ այլ տարբերություն. եթե թվարկված այլ երեք դեպքերում հակամարտության մի կողմից միջազգայնորեն ճանաչված սուբյեկտ է, իսկ մյուս կողմից՝ ոչ, ապա մեր պարագայում, բացի միջազգայնորեն չճանաչված Արցախից, իրար դեմ հակադրվում են միջազգայնորեն ճանաչված սուբյեկտներ՝ Հայաստանն ու Ադրբեջանը: Եթե, ինչպես արդեն նշեցի, այլ հակամարտությունների պարագաներում ռուսական զորքն ապահովում էր և շարունակում է ապահովել հակամարտության միջազգայնորեն չճանաչված կողմի անվտանգությունը, այսինքն տեղակայված է դե-ֆակտո պետություններում, ապա մեր պարագայում 1992 թվականից առայսօր Ռուսաստանի բանակը ապահովում է հակամարտության միջազգային իրավունքի սուբյեկտն հանդիսացող կողմերից մեկի՝ Հայաստանի Հանրապետության արտաքին անվտանգությունը, իսկ 2020 թվականի նոյեմբերից՝ նաև Արցախի: Քանի որ նշված հակամարտություններում ինքնորոշում պահանջող կողմը ստիպված էր ապավինել Ռուսաստանին, ապա խաղաղ կարգավորմանն ուղղված բանակցություններում տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանող կողմերը, այսինքն՝ Վրաստանը և Մոլդովան, բանակցությունները վարում էին նաև Ռուսաստանի հետ, քանի որ պաշտոնական Մոսկվան այս դեպքերում ոչ միայն միջնորդ էր, այլ նաև, իրավա-քաղաքական տեսակետից, նաև շահագրգիռ կողմ: Մեր պարագայում, բանակցություններում ռուսական կողմը դեռևս ներգրավված է բացառապես, իբրև միջնորդ: Ինչու՞ օգտագործեցի «դեռևս» բառը: Մինչև 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ը Արցախի արտաքին անվտանգությունն ապահովում էր իբրև հակամարտության կողմ ներգրավված Հայաստանի Հանրապետությունը, որի դերակատարումը նշված պահից սկսված ինչպես իրավական, այնպես էլ քաղաքական տեսակետից քայլ առ քայլ նվազում է: Եթե այս տենդենցը շարունակվի հետագա տարիների ընթացքում, ապա իմ կարծիքով առնվազն 2025 թվականից սկսված, Ռուսաստանը կարող է ամբողջությամբ ստանձնել Հայաստանի դերը և Արցախի շահերի պաշտպանության նպատակով բանակցի Ադրբեջանի հետ՝ իբրև անմիջական շահագրգիռ կողմ: Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի պարագաներում այն ավարտվեց 2008 թվականին վրացական կողմի այսպես ասած անհամաչափ սխալների հետևանքով Ռուսաստանի կողմից ինքնահռչակ պետությունների ճանաչմամբ: Հույս ունենանք, որ Ռուսաստանն ապագայում էլ ի վիճակի կլինի ուժերի համապատասխան բաշխման պարագայում ճանաչել Արցախը՝ իբրև անկախ երկիր: Եթե նույնիսկ այս իրավիճակը ստեղծվի, ապա այն լինելու է այսպես ասած «կարճաժամկետ պատուհան», որից պետք է օգտվի հայկական դիվանագիտությունը: Իսկ օգտվել հնարավոր է լինելու բացառապես այդ «պատուհանի» բացման ժամկետը հնարավորինս նախօրոք կանխատեսելու ունակության և դրան համապատասխանորեն նախապատրաստվելու պարագայում:
- Պարոն Գրիգորյան, հայտնի է, որ դեռևս 1992 թ․ սկսվեցին միջնորդական առաքելություններն, իսկ 1994 թ․ զինադադարի ստորագրումից հետո դրվեց հակամարտության կարգավորման բանակցային փուլի սկիզբը։ Պետք է խնդրեմ, որ անդրադառնաք Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման բանակցային գործընթացում ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի ընդունած բանաձևերին (դրանց էությունը, իրավական հետևանքները և այլն)՝ տալով դրանց իրավական գնահատականը։
- ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի բանաձևերը դասվում են միջազգային իրավունքի հիմնաքարերին, այդ իսկ պատճառով նրանց դերն իրավական տեսակետից անփոխարինելի է: Մեր հակամարտության վերաբերյալ ՄԱԿ ԱԽ-ը 1993 թվականին ընդունել է 4 բանաձև (համար 822, 853, 874 և 884), որոնց հիմնական պահանջն էր ռազմական և թշնամական գործողությունների դադարեցումը։ Բոլոր չորս բանաձևերում հակամարտությանը ներգրավված կողմերին կոչ էր արվում կնքել և հարգել մշտական հրադադարի համաձայնագիրը։ Բացի այդ, բանաձևերն իրենց մեջ ներառում էին այսպես ասած մարդասիրական ասպեկտներ. ՄԱԿ-ի ԱԽ-ը կոչ էր արել ներգրավված կողմերին պայմաններ ստեղծել՝ հակամարտությունից տուժած բոլոր տարածքներ անարգել մուտք գործելու համար, որպիսի միջազգային մարդասիրական օգնության միջոցով հնարավոր լինի մեղմել խաղաղ բնակիչների տառապանքը: Բանաձևերի հաջորդ կարևոր պայմանը վերաբերում էր խաղաղ բանակցություններին, այսինքն՝ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ը ներգրավված կողմերին կոչ է անում վերսկսել բանակցությունները հակամարտության կարգավորման համար և զերծ մնալ որևէ գործողությունից, որը կխոչընդոտի խնդրի խաղաղ լուծմանը։ Թեև հակամարտող կողմերը 1993 թվականին ընդունեցին հրադադարը, որպես պարտադիր պայման (այս առումով բանաձև համար 874), պատերազմն այնուամենայնիվ շարունակվեց։ Միանշանակ է, որ այսպես ասած միասնական հայկական կողմը, այն է՝ պաշտոնական Երևանը և Ստեփանակերտը, հակամարտությունը լուծելու համար ուժ կիրառելու շահագրգռվածություն չուներ, քանի որ հայկական կողմի շահերից չէր բխում պատերազմել իրենից մի քանի անգամ ավելի մեծ պետության դեմ։ Միայն այն փաստը, որ բանաձևերից յուրաքանչյուրը դատապարտում էր ռազմական գործողությունների շարունակական էսկալացիան, հրադադարի կրկնվող խախտումները, հրթիռային հարձակումները, այդ թվում՝ քաղաքացիական բնակավայրերի հրետանային ռմբակոծությունը, և կոչ էր անում դադարեցնել միջազգային մարդասիրական իրավունքի բոլոր խախտումները, խոսում է այն մասին, որ տվյալ բանաձևից առաջ ընդունված բանաձևի պահանջները չեն իրականացվել:
Միակ ձեռքբերումը մնաց 1994 թվականի մայիսի 12-ին Բաքվի, Ստեփանակերտի և Երևանի միջև կնքված անժամկետ հրադադարի համաձայնագիրը, որը, պետք է ընդգծել, ոչ թե ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի բանաձևերի դրույթների կատարման, այլ ռազմական գործողությունների արդյունք էր։ Սակայն ինչպես նշեցի, ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի բանաձևերը, եթե նույնիսկ նրանց պահանջներն անտեսվում են հակամարտությունում ներգրավված կողմերից որևէ մեկի կամ բոլորի կողմից, չի նշանակում, որ նրանք անիմաստ են: Օրինակ, մեզ բոլորիս հայտնի ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը հակամարտության խաղաղ կարգավորմանն ուղղված բանակցությունները կողմերի միջև կազմակերպելու լիազորությունը ստացել է հենց ՄԱԿ-ի ԱԽ-ից և իր գործունեության ընթացքում առաջնորդվել է առաջին հերթին ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի չորս բանաձևերով: Բանակցությունների հիմքում միշտ եղել է Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը, որը բացարձակ անընդունելի էր ադրբեջանական կողմի համար։ Չնայած նշված բանաձևերը թելադրված էին ժամանակի իրողություններով, դրանք կարող էին օգտակար ուղեցույց ծառայել հակամարտության կարգավորման համար։ Միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ էր գործադրել լուրջ ջանքեր և ինտենսիվ բանակցություններ, որոնք ապագայում հնարավոր կդարձնեին ընդունել ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի արդեն նոր բանաձև՝ ի աջակցություն ադրբեջանցիների և հայերի պատմական հաշտեցման։
Կարծում եմ նկատեցիք, որ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի բանաձևերի մասին խոսելիս ես օգտագործում էի բացառապես անցյալ ժամանակ, քանի որ քաղաքական տեսակետից այդ բանաձևերը կորցրին իրենց նշանակությունը 2020 թվականի աշնանը տեղի ունեցած պատերազմական գործողությունների արդեն իսկ երրորդ օրը, երբ 2020 թվականի սեպտեմբերի 29-ին հրատապ կարգով հրավիրված ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի նիստը ոչ միայն չկարողացավ համահունչ որևէ բանաձև ընդունել, ինչը իմ անձնական կարծիքով ուղղակի պարտավոր էր, այլ նաև հրապարակված իր մամլո հաղորդագրության մեջ, հորդորելով կողմերին անհապաղ դադարեցնել մարտական գործողությունները, ոչ մի կերպ չհիշատակեց 1993 թվականին իր կողմից ընդունված բանաձևերը: Այս պահից ակնհայտ էր՝ բանաձևերը քաղաքական տեսակետից «մահացած են»: Իսկ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի մեզ բոլորիս հայտնի եռակողմ համաձայնագրով այդ բանաձևերը վերջնականապես գնացին միջազգային իրավունքի այսպես ասած արխիվ:
Վերադառնամ «բանաձևերի իրավական հետևանքին» վերաբերող Ձեր հարցի հատվածին. վերլուծելով հայկական դիվանագիտության անցած ճանապարհը և այսօր հետ հայացք նետելով վերը նշված բանաձևերին՝ ես կխոստովանեմ, որ այդ բանաձևերը մեծ հաշվով բացասական ազդեցություն են ունեցել հայկական կողմի վրա: Եվ այս ամենի պատճառները ոչ միայն օբեկտիվ են, այլ նաև սուբյեկտիվ:
- Պ․ Գրիգորյան, կխնդրեի լուսաբանել հետևյալը․ միջազգային իրավունքում այդքան թմբկահարվող ազգերի ինքնորոշման իրավունքը և մեկ այլ՝ տարածքային ամբողջականության դրույթները արդյո՞ք բացառում են միմյանց, թե՞ փոխլրացնող հասկացություններ են, դրանցից առաջինն ինչպե՞ս է օգտագործվել արցախյան հակամարտության ընթացքում (հնարավոր է արդյո՞ք հակամարտության կարգավորման շրջանակներում հետագայում կիրառել նաև երկրորդ սկզբունքը):
- Այս հարցը բավականին ծավալուն պատասխան է պահանջում, նամանավանդ, որ պատասխանողն իրավաբան է, սակայն փորձեմ հակիրճ պատասխանել: Տեսեք, միջազգային իրավունքը իրավունքի այլ ճյուղերից տարբերվում է առաջին հերթին նրանով, որ նրա սկզբունքների ինչպես, այսպես ասած, ձևավորման, այնպես էլ կիրառման գործընթացների վրա ահռելի ազդեցություն է թողնում աշխարհաքաղաքականությունը, գլոբալ տնտեսությունը և իհարկե պատերազմական գործողությունների հետևանքով հողի վրա ստեղծված իրականությունը:
Հիմա կոնկրետ ազգերի ինքնորոշման և տարածքային ամբողջականության սկզբունքների մասին: Տեսեք, ազգերի ինքնորոշման իրավունքն ունի արտահայտման տարբեր ձևեր: Նաև ազգն այս պարագայում միանշանակ հասկացություն չէ: Օրինակ՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների (բառացի ճիշտ թարգմանությամբ Ամերիկայի Միացյալ Պետությունների) մաս հանդիսացող, ասենք, Կալիֆոռնիան ունի ինքնորոշման իրավունք, սակայն այստեղ առանձին էթնոս չկա: Բերեմ, այսպես ասած «գերմանական ինքնորոշման» իրավունքի իրականացման մեկ օրինակ. Իտալիայի պետականության ներքո գտնվող Հարավային Տիրոլը, որտեղ բնակչության որակյալ մեծամասնությունը բաղկացած է էթնիկ գերմանացիներից, սակայն իրենց, բազմաթիվ պատճառներից և զարգացումներից ելնելով, չհաջողեց անցկացնել Ավստրիային վերամիավորվելու կամ անկախանալու հանրաքվե: Իտալիայի քաղաքացիությամբ այդ տարածքում բնակվող էթնիկ գերմանացիները վտանգի տակ չեն․ նրանք իրավասու են պահպանել իրենց մշակույթը, լեզուն, սովորույթները և այլն: Սակայն Արցախի պարագայում հայկական բնակչությանը նման մակարդակի ինքնորոշման իրավունքի տրամադրում ձեռնտու չէր և մինչ օրս էլ ձեռնտու չէ, քանի որ ադրբեջանական պետականության ներքո Արցախի հայությունը որևէ ապագա ունենալ չի կարող:
Միգուցե հնարավոր էր քննարկել, օրինակ, այսօր Գերմանիայի 16 երկրամասերից մեկը հանդիսացող Զաարլանդի ինքնորոշման իրավունքի տարբերակի կիրառումն Արցախի համար: Չգիտեմ, և ինձ բարդ է այդ մասին խոսել, քանի որ Արցախի ժողովուրդը դեռևս 1991 թվականի դեկտեմբերին ընտրել էր լիիրավ անկախության ճանապարհը, որին մինչ օրս հավատարիմ է մնում: Շատ հակիրճ նկարագրեմ Զաարլանդի ինքնորոշման իրավունքի իրականացումը. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի արդյունքներով այդ տարածքը հայտնվեց Ֆրանսիայի պետականության ներքո, սակայն 1955 թվականի հոկտեմբերի 23-ի հանրաքվեի արդյունքներով այն հետագայում վերադարձավ Գերմանիային: Փաստորեն, էթնոսի պատկանելությունից ելնելով ձևավորված տեսակետը հիմք հանդիսացավ Զաարլանդի ժողովրդի համար այդ պահին հաղթանակած և բարեկեցության հետագա զարգացման համեմատաբար ավելի լավ հնարավորություններ ունեցող Ֆրանսիայի տիրապետությունից դուրս գալ և միանալ վերջին պատերազմում պարտված և ավերակների մեջ գտնվող, չորս այլ պետությունների օկուպացիոն զորքերով պաշարված Գերմանիային:
Վերադառնամ Ձեր հարցի այն մասին, թե ինչպե՞ս է ինքնորոշման իրավունքն օգտագործվել արցախյան հակամարտության ընթացքում, և պատասխանեմ ուղիղ՝ վատ, ավելի ճիշտ՝ ոչ մի կերպ չի օգտագործվել: Ես բնականաբար կարող եմ սխալվել, սակայն կարծում եմ, որ ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացում ինքնորոշման իրավունքի անտեսումը պայմանավորված է եղել հայկական դիվանագիտության քայլերով, այն է՝ տեղի ունեցած բանակցությունների համապատասխան փուլերում ոչ պատշաճ կերպով է գնահատվել տարածքային ամբողջականության սկզբունքի զորությունը միջազգային իրավունքում և քաղաքականության մեջ: Միաժամանակ նշեմ նաև, որ բանակցային գործընթացում լիարժեք չի օգտագործվել նաև ինքնորոշման իրավունքի ուժը: Ինչու՞: Պատճառները շատ են: Առաջինն ու հիմնականը նա է, որ փորձագիտական հանրույթում և դիվանագիտական «բանակում» խիստ պակասել և իմ կարծիքով պակասում են իրավաբանները: Գիտեք, քաղաքագիտություն, պատմություն և օտար լեզուների իմացությունը բնականաբար շատ կարևոր է միջազգային հակամարտությունները ճիշտ ընկալելու և քո սեփական շահերից բխող լուծումներ տալու տեսակետից: Սակայն դա բավարար պայման չէ: Բավարար պայման չէ նաև մեկ կամ նույնիսկ մի քանի իրավագիտական վերլուծությունների հետ ծանոթանալը, նամանավանդ այն իրավաբանների, որոնք ի սկզբանե կիսում են ընթերցողի տեսակետը: Բանակցային գործընթացում հնարավորինս շահավետ դիրքերի հասնելու համար անհրաժեշտ պայման է «դիվանագիտական զինանոցում» բարձորակ իրավաբանների այսպես ասած «արագ արձագանքման էլիտար խմբերի» առկայությունը:
Ամփոփելով ասեմ, որ ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման համար ոչ միայն անհրաժեշտ չէ, այլ նաև հայկական կողմի համար վտանգավոր է ազգերի ինքնորոշման և տարածքային ամբողջականության իրավունքների առճակատումը: Հայկական կողմի շահերից է ելնում միջազգային իրավունքի այս երկու սկզբունքների համահունչ կիրառման ապահովումը: Ես կարծում եմ, որ հակամարտությունը հնարավոր է կարգավորել Արցախի հայության ինքնորոշման իրավունքի այնպիսի կիրառմամբ, որը կապահովի վերջիններիս պետականությունը Ադրբեջանի, իբրև միջազգային իրավունքի սուբյեկտի տարածքներից դուրս: Իհարկե այս նպատակին հասնելը մինչև 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ը անհամեմատ հեշտ էր: Հիմա այն իրականացնելը շատ բարդ է, սակայն հնարավոր է:
- Գիտենք, որ Արցախը փաստացի շրջափակված է եղել Ադրբեջանի կողմից, գաղտնիք չէ նաև, որ վերջին 30 տարիների ընթացքում Արցախի դեմ Ադրբեջանը վարել է պատերազմների ու էթնիկ զտումների քաղաքականություն․ աշխարհը, միջազգային հանրությունը, բնականաբար, սա տեսել և տեսնում է․․․ինչպիսի՞ն էր միջազգային հանրության գնահատականը հակամարտության ծավալմանը և հատկապես վերջին՝ 2020 թ․ պատերազմին։
- Միջազգային հանրությունը հարաբերական հասկացություն է: Մեր հիմնախնդրի պարագայում միջազգային հանրություն կոչվածն առաջին հերթին ԵԱՀԿ Մինսկի խումբն է, մասնավորապես, նրա համանախագահությունը: Իսկ լայն իմաստով դա իհարկե նաև ՄԱԿ Անվտանգության խորհուրդն է: ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որը մեր հարցով զբաղվելիս հիմնականում առաջնորդվում է ՄԱԿ ԱԽ որոշումներով, ունի կամ ավելի ճիշտ ուներ հակամարտության կարգավորման իր տեսլականը, որոնք արտահայտվում էին կողմերին ներկայացված բազմապիսի առաջարկներով: 2020 թվականի պատերազմի ընթացքում հիշատակված այս միջազգային հանրությունը, առաջնորդվելով իր սեփական շահերով և առկա հնարավոր ռիսկերի նվազեցման սկզբունքներով, փորձում էր հնարավորությունների շրջանակում օր առաջ կանգնեցնել ռազմական գործողությունները: 2020 թվականի ռազմական գործողությունների երրորդ օրը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի անդամներն իրենց նիստի արդյունքներով (բառացիորեն) «մտահոգություն հայտնեցին Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության գոտում շփման գծի երկայնքով լայնածավալ ռազմական գործողությունների մասին հաղորդագրությունների կապակցությամբ»։ Նրանք վերբալ դատապարտեցին ուժի կիրառումը և ցավակցություն հայտնեցին մարդկային կորուստների համար: Միանալով ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղարի կոչին՝ հորդորեցին անհապաղ դադարեցնել մարտական գործողությունները և անհապաղ վերադառնալ բանակցություններին: Այսինքն, մեծ հաշվով այն, ինչ անում էին 1993 թվականին: Ուղղակի, եթե 1993 թվականին դա արվում էր գոնե իրավական հետևանք ունեցող բանաձևի միջոցով, ապա հիմա՝ մամլո հաղորդագրության: Նշված մամլո հաղորդագրությամբ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի անդամները կողմերին հորդորեցին սերտորեն աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հետ: Կողմերն իհարկե աշխատեցին: Ինտենսիվ մարտական գործողություններին զուգահեռ Հայաստանի և Ադրբեջանի Արտաքին գործերի նախարարները հանդիպեցին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բոլոր երեք համանախագահների հետ: Բոլոր հանդիպումների արդյունքները զրոյական էին՝ հողի վրա նրանք ոչինչ չէին փոխում: Մարտական գործողությունների միայն 44-րդ օրը, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներից մեկի՝ Ռուսաստանի գերակտիվ միջամտությամբ հաջողվեց կանգնեցնել ռազմական գործողությունները: Ի դեպ, վերհիշենք 1994 թվականին պատերազմական գործողությունները հնարավոր եղավ դադարեցնել նույնպես Ռուսաստանի միջնորդությամբ: Պարզապես 2020 թվականի հրադադարը հաջողվեց կնքել հայկական կողմի համար անհամաչափ անբարենպաստ պայմանների ներքո: Հիմա կարող է հարց առաջանալ, թե ինչու դրա համար պահանջվեցին 44 օր և հազարավոր մարդկային զոհեր: Պատասխանը մեկն է՝ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ից ի վեր պաշտոնական Երևանի կողմից կիրառվող արտաքին քաղաքականության մարտավարությունը և դիվանագիտական ջանքերը 44 օր շարունակ ի զորու չէին փոխլրացնել, մի շարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներից ելնելով, ստեղծված բացթողումները:
- Ի վերջո, հակամարտությունը հանգուցալուծված չէ․․․․ ինչպե՞ս եք տեսնում դրա հետագա լուծման ճանապարհին ԼՂՀ, ՀՀ և միջազգային կառույցների դերակատարումը։ Արդյո՞ք պատերազմում պարտված ՀՀ-ն կարո՞ղ է դառնալ որոշիչ գործոն՝ նախ պահպանելու այն, ինչ մնացել է Արցախից և ապա հասնել խնդրի վերջնական խաղաղ կարգավորմանը։ Այլ խոսքով՝ որքանո՞վ է Ձեզ համար որպես փորձագետի, իրատեսական հետագայում հակամարտության խաղաղ կարգավորումը։
- Չնայած 2020 թվականին 44 օր տևած ինտենսիվ պատերազմական գործողությունների հետևանքով ստեղծված նոր իրավիճակի, հակամարտությունը չի ավարտվել: Ավելին, պատերազմն էլ չի ավարտվել, այդ իսկ պատճառով անձամբ ես, իբրև մասնագետ, աշխատում եմ զերծ մնալ «44-օրյա պատերազմ» եզրույթի օգտագործումից, որպիսի պատրանք չառաջանա, թե պատերազմը սկսվել և ավարտվել է 2020 թվականին: Վերադառնալով կոնկրետ Ձեր հարցերին, խոստովանեմ, որ ինձ բարդ է կանխատեսել հակամարտության լուծման ճանապարհին Արցախի, Հայաստանի և, նամանավանդ, միջազգային կառույցների դերակատարումը: Միջազգային կառույցների վարքագիծը կախված է ոչ միայն իրենց աշխարհաքաղաքական շահերից, այլ նաև հակամարտող կողմերի զիջման գնալու սահմաններից, քանզի միջազգային կառույցները հանդես են գալիս, իբրև միջնորդ, որոնց հիմնական նպատակը, որպես կանոն, ռազմական բախումները բացառելն է, այլ ոչ թե առկա խնդիրների արդարացի կարգավորումը:
Արդյոք Հայաստանի Հանրապետությունը կարող է որոշիչ գործոն դառնալ թե ոչ, դա էլ կախված է մեծ հաշվով ռիսկերին գնալու պաշտոնական Երևանի պատրաստակամության աստիճանից և վերջինիս դիվանագիտական ներուժից: Սակայն պետք է խոստովանել, որ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին ստորագրած հայտարարագրի և դրանից հետո իրականացված արտաքին քաղաքականության տրամաբանությունը ցույց է տալիս, որ որոշիչ դերակատարման հնարավորությունները պաշտոնական Երևանի համար խիստ սահմանափակ են, իսկ դիվանագիտական, առավել ևս ռազմական, հավելյալ ռիսկերի գնալու ցանկություն չկա: Քանի որ ես չեմ տիրապետում ներկային՝ բանակցային գործընթացի, և չունեմ ռազմական զսպման հայկական ներուժի ամբողջական պատկերը, չեմ կարող ասել, արդյոք այդ ցանկության բացակայությունը տեսականորեն կարելի է հիմնավորված համարել, թե ոչ:
Հակամարտության խաղաղ կարգավորման հեռանկարների մասով նշեմ, որ ինչպես բոլոր հակամարտությունները, այնպես էլ այս հակամարտությունը լուծվելու է մի օր խաղաղ: Հարցն ուղղակի կայանում է նրանում, թե այդ խաղաղ կարգավորմանը հասնելու համար հակամարտության որ կողմն ինչ աստիճանի զիջումների գնալու պատրաստակամություն ունի: Այսինքն, յուրաքանչյուր հակամարտության կարգավորման պրոցեսում ինչ որ մի փուլից սկսված առաջանում է պայմանական ասած մի սահմանագիծ, որը հակամարտող կողմերի համար պատերազմ մղելուց շահավետ է դառնում: Երբ և որտեղով է անցնելու համերաշխության պայմանական սահմանագիծը, կախված է հակամարտող կողմերի իրական ուժային հավասարակշռությունից, այդ պահին հավելյալ ռիսկերի, այդ թվում՝ ռազմական, քաղաքական, տնտեսական գնալու քաղաքական էլիտայի պատրաստակամությունից և այլն: Հիմա տեսեք, պայմանական ասած 2020 թվականի սեպտեմբերի 26-ի դրությամբ բարդ կլիներ հանդիպել որևէ մի հայ բարձրաստիճան դիվանագետի կամ փորձագետի, որը հավանական կհամարեր որևէ փաստաթղթի հիման վրա, առանց Արցախի կարգավիճակի հարցը լուծելու, օրինակ, Քարվաճառի շրջանի հանձնումը ադրբեջանական կողմին, բայց դրանից 45 օր հետո՝ ի դեմս 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրի դա իրականություն դարձավ: Նույնը վերաբերում է մեր օրերին Արցախի Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն երկրի Քաշաթաղի շրջկենտրոն Բերձոր քաղաքի և Աղավնո համայնքի հանձնումն Ադրբեջանին: Սա քաղաքականություն է, և սրանք քաղաքական որոշումներ են, որոնք ընդունվում են՝ ելնելով տվյալ ժամանակահատվածում ստեղծված իրավիճակից: Իսկ որոշումներն ընդունող քաղաքական վերնախավն առաջնորդվում է ռիսկերի գնահատմամբ:
Հարցազրույցը վարեց «Զորավար Սեպուհ» պատմաքաղաքական վերլուծական կենտրոնի փորձագետ, պ․գ․թ․, դոցենտ Մարինե Գևորգյանը
Առաջարկվող Նորություններ
