«ԶՈՐԱՎԱՐ ՍԵՊՈՒՀ» ՊԱՏՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԿԱՅՔ

Նախ, կարևոր է նկատել, որ 2023 թվականի տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը քիչ առնչություն ունի տնտեսության իրական հատվածի հետ։ Մասնավորապես, արդյունաբերության ոլորտում աճի տեմպերը բավականին ցածր են եղել, և կատալիզատորը եղել է վերաարտահանման աճը, որը կարող է կարճաժամկետ բնույթ ունենալ։ Միևնույն ժամանակ, չնայած առևտրային բանկերի կողմից տրամադրված վարկերի զգալի աճին, արդյունաբերության ոլորտին տրվող վարկերի ծավալը նվազել է, ինչը վկայում է ոլորտում ներդրումային ակտիվության նվազման և, հետևաբար, հետագա տարիներին աճի ցածր տեմպերի ակնկալիքի մասին։

Արդյունաբերության ոլորտում փոփոխություններն արտացոլված են նաև արտահանման կառուցվածքում, ինչը նույնպես մտահոգության տեղիք է տալիս։ Թեև 2023 թվականին արտահանման ծավալները զգալի աճ են գրանցել՝ հիմնականում ոչ հայկական արտադրանքի արտահանման, այսինքն՝ վերաարտահանման հաշվին, այնուամենայնիվ, ինչպես և սպասվում էր Հայաստանում արտադրվող ապրանքների քանակի առումով, արտահանման ծավալների նվազում կա։ Այսինքն՝ արտահանման աճը պայմանավորված է եղել անկայուն և արտաքին իրավիճակային գործոններով, իսկ Հայաստանում արտադրվող ապրանքների արտահանումը նվազել է։ Այս դեպքում, եթե արտաքին իրավիճակը փոխվի, ապա կչեզոքացվեն արտահանման աճ ապահովող գործոնները, եւ հայկական արտահանումն այլեւս չի լինի նույն ծավալներով, ինչը կհանգեցնի արտահանման էական կրճատմանը։ Սա նույնպես խոսում է տնտեսության ներուժի թուլացման մասին։

Գյուղատնտեսության ոլորտը շարունակում է անկում ապրել և 2023 թվականին գրանցել 0,3% անկում՝ հիմնականում անասնաբուծության անկման հետևանքով, ինչն իր հերթին սահմանամերձ բնակավայրերի որոշ արոտավայրերի կորստի հետևանք է։ Սա ևս մեկ գործոն է, որը նվազեցնում է տնտեսության ներուժը (քանի որ արտադրական հնարավորությունները կրճատվում են), բայց ունի նաև սոցիալական հետևանքներ, քանի որ ուղղակիորեն ազդում է գյուղական բնակավայրերում ապրող բնակչության կենսամակարդակի վրա։

Պետական ​​բյուջեն 2023 թվականին զգալիորեն շեղվել է նախատեսվածից.

2023 թվականին պետական ​​բյուջեի ծախսերը թերֆինանսավորվել են, բայց միայն կապիտալ ծախսերի մասով։

Աշխատաշուկայում աճում է ֆինանսների և բանկային ոլորտի պահանջարկը՝ ՏՏ ոլորտի ակտիվության զգալի նվազմամբ, սպասարկման ոլորտի և արտադրության աճով։ Առաջին անգամ ՏՏ ոլորտում աշխատատեղերի զգալի անկում է գրանցվել։ Ամենաբարձր աշխատավարձը տրվում է Երևանում և Սյունիքում, իսկ ամենացածրը՝ Շիրակում և Գեղարքունիքում։

Աճում է գրանցված զբաղվածությունը, ներառյալ բարձր վարձատրվող աշխատատեղերի թիվը: Բայց ցածր աշխատավարձով աշխատատեղերի թիվը չի նվազում, ավելի շուտ սոցիալական շերտավորումն է աճում։ Աղքատությունը նույնպես չի նվազում. վերջերս հրապարակված ցուցանիշները ցույց են տալիս, որ տնտեսական աճը չի նվազեցնում աղքատությունը։

Այս ֆոնին երկրում կտրուկ փոխվում է միգրացիոն պատկերը. շարունակվում է աշխատանքային միգրանտների զանգվածային հոսք Հնդկաստանից՝ մոտավորապես 15000 մարդ կամ բնակչության 0,5%-ը 2023 թվականին։ Ռուսաստանից ավելի վաղ ժամանած միգրանտները (վերաբնակները), ընդհակառակը, սկսել են հեռանալ։ Հատկապես զանգվածային գաղթականներ սկսեցին արձանագրվել օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներից։ Ամբողջովին պարզ չէ նաև Արցախից փախստականների հետ կապված իրավիճակը՝ ըստ ամենայնի, նրանց 15%-ն արդեն լքել է Հայաստանը։

2024 թվականին Հայաստանի տնտեսության կանխատեսումներ անելիս՝ գործոնային վերլուծության պարագայում, անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալ միտումները.

- տնտեսական աճը մեծապես պայմանավորված կլինի ժամանակավոր և աշխարհաքաղաքական գործոններով, որոնք կարող են չեզոքացվել՝ տնտեսությունը թողնելով առանց աճի շարժիչների.

- արտահանումը կաճի տնտեսության ոչ արտահանման ոլորտների, մասնավորապես, զբոսաշրջության և առևտրի հաշվին, որը բավականին անկայուն է և զգայուն՝ ցնցումների նկատմամբ,

- տնտեսական աճին կարող է մեծապես նպաստել նաև Իրանի և ԵԱՏՄ-ի միջև ազատ տնտեսական գոտու ստեղծումը՝ համաձայն Սանկտ Պետերբուրգում 2023 թվականի դեկտեմբերի 25-ին ստորագրած  համաձայնագրի,

- Հայաստանի տնտեսությունը կարող է մեծապես տուժել հայ-թուրքական սահմանի հնարավոր բացումից՝ թուրքական էժան ապրանքների լայնածավալ ընդլայնումից խոցելի լինելու պատճառով,

- տնտեսական աճը կապված կլինի ներքին պահանջարկի ուժեղացման, տրանսֆերտների ներհոսքի, ինչպես նաև հարկաբյուջետային քաղաքականության խթանման հետ,

- հեշտ է նկատել աղքատության մակարդակի աճ, ինչը մեծապես կազդի բիզնեսի ակտիվության աճի տեմպերի վրա,

- տնտեսական միտումներում կարևոր դեր կխաղան այնպիսի գործոններ, ինչպիսին են. ծառայությունների, ՏՏ, անշարժ գույքի, ֆինանսների և զբոսաշրջության ոլորտում ավանդական աճը, ինչը սակայն կարող է բավարար չլինել առանց իրական հատվածի` արդյունաբերության և գյուղատնտեսության իրավիճակի բարելավման,

- արտաքին գործոններից պետք է հաշվի առնել չինական տնտեսությունում տեղի ունեցող գործընթացները, Ուկրաինայում ռազմական հակամարտության ելքը, որը կարող է ազդել նաև հայկական դրամի փոխարժեքի վրա,

- շատ բան կախված է նաև 2023 թվականին Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի բռնի լուծարումից հետո արցախցիների ինտեգրումից և նրանց զբաղվածությունից և սոցիալական կարգավիճակից,

- տնտեսական աճի վրա կարող են ազդել արտաքին և արտաքին տնտեսական քաղաքականությունը և վերակողմնորոշումը դեպի Արևմուտք:

Այսպիսով, կարելի է կանխատեսել հակասական միտումներ, որոնք անմիջական ազդեցություն կունենան տնտեսության վրա 2024 թվականին։ Հիմնական շարժիչ ուժը կարող է լինել երկրի մրցակցային առավելությունների իրացումը, եթե օգտագործվեն Իրանի և ԵԱՏՄ-ի միջև ազատ տնտեսական գոտու ստեղծման ժամանակ ի հայտ եկած իրական հնարավորությունները, ինչպես նաև Ռուսաստանի և ԵԱՏՄ այլ երկրների հետ կապերի հետագա ակտիվացումը։ Տնտեսության արդյունավետ կառավարումը, ինչպես նաև հայկական սփյուռքի մասնագիտական ​​ներուժի օգտագործումը նույնպես փոքր նշանակություն չունեն։ Այս ուղղությամբ հնարավոր դրական փոփոխությունների արդյունքում կարելի է կանխատեսել գործարար ակտիվության աճ 7-8%-ի սահմաններում։ Հակառակ դեպքում առավելագույն աճը կարծես թե 3-ից 4 տոկոս է լինելու։

Համեմատության համար նշենք, որ ԵԱԶԲ-ն 2024 թվականին Հայաստանի տնտեսության աճը կանխատեսում է 5,7 տոկոսով, իսկ 2024թ., ԱՄՀ-ն՝ մինչև 5%: 2024 թվականի պետական ​​բյուջեով տնտեսական աճի տեմպը սահմանվել է 7 տոկոս։ ՀՀ կենտրոնական բանկն ակնկալում է, որ այս տարի Հայաստանի տնտեսությունը կաճի 6,1 տոկոսով։ Համաշխարհային բանկի կանխատեսումների համաձայն՝ 2024 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունում տնտեսական աճը կկազմի 4,7 տոկոս, իսկ 2025 թվականին՝ 4,8 տոկոս։ ՄԱԿ-ն ակնկալում է, որ 2024 թվականին Հայաստանի տնտեսական աճը կկազմի 5,2 տոկոս, իսկ 2025 թվականին՝ 4,8 տոկոս։
Հեղինակ ՝ «Զորավար Սեպուհ» պատմաքաղաքական վերլուծական կենտրոնի փորձագետ, տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Թաթուլ Մանասերյան